Νοτιοδυτικά της Λευκωσίας, σε απόσταση 42 χιλιομέτρων, βρίσκεται το Παλαιχώρι. Έχει μέσο υψόμετρο 930 μέτρα και περιβάλλεται από παντού από ψηλές βουνοκορφές, που μερικές φτάνουν σε υψόμετρο τα 1200 μέτρα. Αριθμεί περί τους χίλιους κατοίκους.Η αμφιθεατρική του χωροθέτηση είναι μοναδική.

Χωρίζεται στη μέση από παραπόταμο του ποταμού Σερράχη. Ο διαχωρισμός αυτός δίνει στις δύο ενορίες του Παλαιχωριού και τα ονόματά τους: Παλαιχώρι Ορεινής και Παλαιχώρι Μόρφου. Την εξαιρετική γραφικότητα του χωριού τόνισε ιδιαίτερα ο R. Gunnis στο βιβλίο του “Historic Cyprus”, όταν το επισκέφθηκε το 1935.Η ιστορία του Παλαιχωριού χάνεται μέσα στο ανεξιχνίαστο παρελθόν. Δεν έχουμε στοιχεία πότε ακριβώς ανέβηκαν εδώ και εγκαταστάθηκαν άνθρωποι από τις πεδιάδες και τα παραθαλάσσια μέρη. Όμως, είναι σίγουρο ότι μετά από τις αραβικές επιδρομές (η πρώτη έγινε από τον Εμίρη της Συρίας Μοαβία το 648/9 μ.Χ.) οι κάτοικοι των παραθαλάσσιων περιοχών άρχισαν να εγκαθίστανται συστηματικά στα βουνά του Τροόδους και, επομένως, και στην περιοχή της Πιτσιλιάς.

Έτσι, ιδρύθηκαν πολλά από τα σημερινά ορεινά χωριά της Κύπρου. Ένας νέος βυζαντινός κόσμος γεννήθηκε. Μέρος του κόσμου αυτού είναι και το Παλαιχώρι.Για πρώτη φορά γίνεται αναφορά στο όνομα Παλαιχώρι (Paleochorio) το 1237, λίγα μόνο χρόνια από την κατάληψη της Κύπρου από τους Φράγκους.

Το χαρακτηριστικό “παλαιό” βεβαιώνει ότι υπήρχε ήδη από τα βυζαντινά, τουλάχιστον, χρόνια. Εξάλλου, επειδή η ονομασία του είναι ελληνική, θα πρέπει να τοποθετήσουμε την ίδρυση του στα βυζαντινά χρόνια, διαφορετικά αν ιδρυόταν στα χρόνια της Φραγκοκρατίας θα είχε, μάλλον, όνομα ξενικής προέλευσης. Τότε, το 1237, το Παλαιχώρι παραχωρήθηκε από τον βασιλιά της Κύπρου Ερρίκο Β’ στους Ναΐτες ιππότες της Μικρής Κομμανταρίας του Τέμπλους (Κερύνειας) (S. Pauli, Codice diplomatico del Sacro Militare Ordine… vol. I. p. 127).

Κατά τον ντε Μας Λατρί, το Παλαιχώρι, με διάταγμα του Γάλλου βασιλιά Φιλίππου του Ωραίου, κατά προτροπή του Πάπα, παραχωρήθηκε στους Ιωαννίτες ιππότες που είχαν την έδρα τους στο Κολόσσι. Τούτο έγινε μετά τη διάλυση του Τάγματος των Ναϊτών, που συντελέστηκε μεταξύ του 1308 και του 1314.

Επίσης, κατά τη Φραγκοκρατία (1192-1489) είχε διατελέσει φέουδο υπό την κατοχή της μεγάλης οικογένειας των Ιβελίνων.Αναφορές για το Παλαιχώρι βρίσκονται σε ενετικούς χάρτες. Όλοι οι χαρτογράφοι, όπως ο Franco το 1570, ο Ortelius το 1573, ο Blaeu το 1635, ο Janssonius το 1637 και οι Valk και Schenk το 1705, αποδίδουν σταθερά το όνομά του ως Palicori.

Σε αντίγραφο στα αρχεία της Ενετίας της 11 Δεκεμβρίου 1566, που αναφέρει την απελευθέρωση δουλοπάροικων από το Παλαιχώρι, το χωριό αναφέρεται ως Ρuliocori.Στο Παλαιχώρι κτίστηκαν αξιόλογα μνημεία. Είναι, πρώτα απ’ όλα, οι ναοί του. Σημαντικότερος, χρονολογικά, ναός ήταν αυτός του Αποστόλου Λουκά, ο οποίος, δυστυχώς, κατεδαφίστηκε το 1924, για να κτιστεί μεγαλύτερος. Από τον παλαιό ναό μόνο το καμπαναριό διασώζεται καθώς και μερικά τεμάχια από κιονόκρανα και αψίδες, που διαφυλάσσονται στο παρακείμενο παλαιό δημοτικό σχολείο.

Σύμφωνα με τον G. Jeffery (A Description of the Historic Monuments of Cyprus, Λευκωσία, 1918) ο οποίος επισκέφθηκε το Παλαιχώρι στα 1916, στο δάπεδο του παλαιού ναού διατηρείτο τμήμα από μαρμαροθέτημα, όμοιο με εκείνο της Αχειροποιήτου στη Λάμπουσα. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, καθότι οδηγεί σε χρονολογήσεις αρκετά πριν τον 10ο αιώνα.

Οι τοιχογραφίες ήταν έντονα επηρεασμένες από την ιταλική ζωγραφική του 15ου αιώνα.Πολύ σημαντικός, επίσης, ναός είναι αυτός της Παναγίας Χρυσοπαντάνασσας στο κέντρο του χωριού. Είναι ξυλόστεγος ναός. Είναι κτίσμα του 16ου αιώνα. Στον ίδιο αιώνα τοποθετούνται χρονολογικά και οι εξαίρετες τοιχογραφίες του ναού.

Στην Αγία Πρόθεση, μέσα στο ιερό του ναού, άφησε τη σφραγίδα του και ο λογοτέχνης Νίκος Νικολαΐδης ο Κύπριος, εικονογραφώντας το 1904 τη Γέννηση του Χριστού.Η πιο σημαντική ίσως εκκλησία του Παλαιχωριού είναι η Μεταμόρφωση του Σωτήρος, με τοιχογραφίες που χρονολογούνται από τη δεύτερη δεκαετία του 16ου αιώνα.

Ο μικρός αυτός ξυλόστεγος ναός ανήκει από τον Δεκέμβριο 2001 στον κατάλογο των Mνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Kληρονομιάς της OYNEΣKO. Οι τοιχογραφίες της εκκλησίας είναι εξαιρετικές και η κατάστασή τους πάρα πολύ καλή. Η τοιχο-γραφία η “Κηρία των Αγγέλον”, που εικονογραφείται στην κόγχη της αψίδας του ιερού, έγινε γραμματόσημο της Δημοκρατίας, ενώ σε μια άλλη τοιχογραφία παρουσιάζονται οι Άγιοι Δημήτριος και Γεώργιος καβάλα στα άλογά τους.

Στην Κύπρο αυτή είναι η μοναδική φορά που οι δύο άγιοι είναι μαζί έφιπποι. Μάλιστα, ο Άγιος Γεώργιος έχει απλώσει το χέρι του και το ακουμπά στον ώμο του Αγίου Δημητρίου.Τέλος, άλλες δύο εκκλησίες έχουν τοιχογραφίες: η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και το ξωκλήσι των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού.

Η μία από τις δύο τοιχογραφίες στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου ανήκει, και αυτή, στον Νίκο Νικολαΐδη και παρουσιάζει την Αγία Μαρίνα και τα μαρτύριά της (1905).

Άλλα σημαντικά μνημεία στο Παλαιχώρι είναι:

• Το Μουσείο Βυζαντινής Κληρονομιάς Παλαιχωρίου στο κέντρο του χωριού, όπου φυλάσσονται σπάνια εκκλησιαστικά κειμήλια.

• Το Μεσαιωνικό Ελαιοτριβείο και το Παλαιό Δημοτικό Σχολείο στον περίβολο της εκκλησίας του Αποστόλου Λουκά.

• Το Κρησφύγετο του Γρηγόρη Αυξεντίου, στο σπίτι του Αντρέα και της Μαρίτσας Καραολή.

• Το Άγαλμα της Κυπρίας Μάνας, το οποίο είναι τοποθετημένο σε ύψωμα που δεσπόζει της Κοινότητας, για να θυμίζει σε όλους τη συμμετοχή των Παλαιχωριτών στον Απελευθερωτικό Αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α. και τη θυσία των άξιων τέκνων της, του Μιχαλάκη Καραολή, του Κυριάκου Μάτση και του Νίκου Γεωργίου.

• Η οικία του αγωνιστή Πολύκαρπου Γιωρκάτζη, στο κέντρο του χωριού.

• Η οικία του ήρωα Κυριάκου Μάτση.

• Το μνημείο που είναι αφιερωμένο στους πεσόντες και αγνοούμενους λόγω των θλιβερών γεγονότων του 1974, κοντά στο Περιφερειακό Δημοτικό Σχολείο: Αντώνης Παυλίδης, Ανδρέας Κουρουφέξης, Ανδρέας Σαββόπουλος, Νίκος Πουμπουρής, Ανδρέας Ελευθεριάδης και Γεώργιος Παύλου.

• Οι περιοχές εξαίρετης φυσικής ομορφιάς, όπως η κοιλάδα της Μαρούλλενας, το Μισιθκιά-Άππης και η περιοχή στην κορυφή της Παπούτσας με υψόμετρο 1554 μ.